Dirk Drubbel: De weg naar Homo sapiens ( deel 16 : de Homo sapiens sapiens in West Europa : Italië en Iberisch schiereiland)

In deel 16 bevinden we ons in het Laat Paleolithicum in West-Europa waar de eerste Homo sapiens sapiens verscheen ca. 45 Ka geleden. We bekijken hier de overblijfselen van de " Early European Modern Human" in het Zuiden van West Europa : Italië en het Iberisch schiereiland.

De weg naar Homo sapiens - index
http://dirkdrubbel.blogspot.be/2014/08/de-weg-naar-homo-sapiens-index.html

Verspreiding waarschijnlijk 10 Ka vroeger dan hier aangegeven

Italië

Grotta del Cavallo

Grotta del Cavallo

- De site is een kalksteengrot aan de rotskust van de baia Uluzzo aan de Ionische zee in de provincie Lecce, in Apulia in de hiel van Italië.
In de grot bevindt zich een 7 m dikke laag sedimenten die de periode overspant waarin de Homo neanderthalensis en de Homo sapiens beiden Europa bevolkten

Grotta del Cavallo
(melktanden)

- In 1964 werden er door de paleontoloog Arturo Palma di Cesnola twee melktanden ontdekt in de archeologische Uluzzian laag (*) die geassocieerd werd met de Homo neanderthalensis.

(*) De Uluzzian industrie, genoemd naar de Grotta di Uluzzo, is een industrie die vooral voorkomt in Zuid- en Midden- Italië en in Griekenland.
http://anthropology.net/tag/uluzzian-culture/

Grotta del Cavallo
Artefacten uit de Uluzzian industrie

- Er werden sieraden vervaardigd met schelpen, werktuigen gemaakt uit beenderen en kleine stenen werktuigen gevonden

*** De Uluzzian industrie is een overgangsindustrie met een mengeling aan technieken uit het Midden- en Laat Paleolithicum. Andere overgangsindustrieën zijn het Châtelperronien in Frankrijk, het Széletian in Centraal- Europa, het Jermanowician in Polen en het Strélétian in de Krim. Al deze industrieën werden geassocieerd met de Homo neanderthalensis.***
http://fr.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2telperronien
http://archaeology.about.com/od/upperpaleolithic/qt/Chatelperronian-Guide.htm

Stefano Benazzi

- In 2011 werd door een internationaal onderzoeksteam de vondsten opnieuw onderzocht.
De antropoloog Stefano Benazzi en zijn team vergeleken digitale 3D reconstructies van de melktanden met tanden van de Homo sapiens en de Homo neanderthalensis.

http://www.eva.mpg.de/evolution/staff/benazzi/index.htm

- Ze kwamen hierbij tot de conclusie dat de melktanden uit de archeologische Uluzzo-laag in de Grotta del Cavallo afkomstig waren van een Homo sapiens.

Grotta del Cavallo
melktand - kies

Morfometrie
3D -reconstructie

Katerina Douka

- De archeologe Katerina Douka dateerde met de radiometrische C14-methode de schelpen uit de Uluzzo -laag die als ornament waren gebruikt op 43-45 Ka.
http://www.arch.ox.ac.uk/KD1.html

- Uit dit recent onderzoek blijkt dat de Homo sapiens vroeger, dan voorheen aangenomen, aanwezig was in West-Europa en dat niet de Homo neanderthalensis (*)maker was van de Uluzzian cultuur.
(*) In Saint -Cézaire werden wel resten van de Homo neanderthalensis gevonden met artefacten uit het Châtelperronien. (zie deel 7 : de Homo neanderthalensis in Europa)

http://de.wikipedia.org/wiki/Grotta_del_Cavallo
http://medienportal.univie.ac.at/presse/aktuelle-pressemeldungen/detailansicht/artikel/homo-sapiens-arrived-earlier-in-europe-than-previously-known/
http://jkendrickensis.wordpress.com/tag/grotta-del-cavallo/
http://www.isita-org.com/jass/Contents/2012vol90/e-pub/Bernazzi.pdf
http://www.hominides.com/html/actualites/uluzzien-neandertal-sapiens-europe-0515.php
http://www.nature.com/nature/journal/v479/n7374/full/nature10617.html
http://www.nature.com/nature/journal/v479/n7374/extref/nature10617-s1.pdf
http://forwhattheywereweare.blogspot.be/2011/11/uluzzian-was-sapiens-not-neanderthal.html

Grotta di Fumane

- De grot is gelegen op 350 m hoogte in het Lessini gebergte ten NW van Verona/Italië.

- De grot werd in 1964 ontdekt door de archeoloog Giovanni Solinas. Na een eerste onderzoek in 1964 door de archeologen Mezzena en Pasa, startte in 1988 de systematische exploratie van de grot.

- Bij de opgravingen werd het duidelijk dat de grot ooit bewoond werd door zowel de Homo neanderthalensis als de Homo sapiens.

- In de onderste lagen werd in een tijdspanne van 100-34 Ka een grote hoeveelheid stenen werktuigen gevonden van de Homo neanderthalensis van het Levallois type uit het Mousteriaan.
- In de hogere lagen werden getuigen gevonden van activiteiten van de Homo sapiens waaronder o.a. vuurhaarden en holtes waarin palen werden geplaatst voor de bouw van een hut evenals werktuigen uit de Aurignacian periode die gedateerd werden op 32-35 Ka.

Grotta di Fumane
(antropomorf figuur: medicijnman? )

- In 2000 werden met rode oker beschilderde brokstukken van de grotwand ontdekt. De brokstukken waren losgekomen van de rotswand en lagen verborgen onder een laag puin.
- De schilderingen (*) stellen o.a een antropomorf figuur (II) voor, mogelijk een soort medicijnman, een viervoetig dier (I & III) en een paar ondefinieerbare figuren.
(*) De ouderdom van de schilderingen stemt hoogstwaarschijnlijk overeen met de datering van de overblijfselen uit de Aurignacian periode i.e. 32-35 Ka.
Ze zijn de oudste ontdekte grotschilderingen door de Homo sapiens.

(I) Viervoetig dier (II) antropomorf figuur (III) viervoetig dier
(IV -V ??)

Aspa marginata
(a) Grotta di Fumane
(b,c,d) uit Pliocene sedimenten in Piemonte

- In 2005 werden een aantal met rode oker gekleurde gefossiliseerde (*) schelpen van een zeeslak (Aspa marginata) opgegraven in een laag uit het Mousteriaan.
(*) De schelpen stammen uit het Mioceen -Plioceen waar de Aspa marginata voorkwam in de Middellandse zee.

- De laag waarin ze werden gevonden werd gedateerd op 47 Ka (*).
(*) Afgaande op de datering van de laag, werden de schelpen waarschijnlijk door de Homo neanderthalensis ergens gevonden en naar de grot gebracht. De dichts bijzijnde plaats is gelegen 110 km van de grot. Bovendien werden ze met oker gekleurd en dienden ze als ornament. Alles wijst erop dat de schelpen door de Homo neanderthalensis werd gekleurd.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23874677
http://tracsymbols.eu/news/2013/9/16/an-ochered-fossil-marine-shell-from-the-mousterian-of-fumane.html
http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0068572#pone-0068572-g006

http://www.bradshawfoundation.com/inora/discoveries_44_1.html
http://www.d.umn.edu/~tbacig/writing/Ancestors/protocelt/Fumane.html
http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/1000653.stm
http://www.ice-age-europe.eu/visit-us/network-members/fumane-cave.html
http://www.tourism.verona.it/en/enjoy/history-heritage/holy-places/ruins-and-ancestors/fumane-cave
http://www.valpolicellaweb.com/index.cfm/what-to-do-valpolicella/prehistoric-sites-museum-nature/fumane_s_cave/
http://averyremoteperiodindeed.blogspot.be/2010/01/early-modern-human-parietal-art-at.html
http://www.theguardian.com/world/2000/oct/19/philipwillan
http://www.archeoveneto.it/portale/wp-content/filemaker/stampa_scheda_estesa_inglese.php?recid=54

Homme de Grimaldi

Balzi Rossi

- De site bestaat uit een 7-tal grotten in de "Balzi Rossi", de kliffen uit roze Fe- houdende dolomiet langs de Ligurische kust, tussen Grimaldi een gehucht van het dorp Ventimiglia/ NW Italië en de stad Menton / Frankrijk.

Balzi Rossi

- De 7 grotten dragen de namen: grotta del Conte Costantini, grotta dei Fanciulli ( Grotte des enfants), grotta di Florestano (*), il riparo Mochi, grotta del Caviglione, Barma grande, grotta del Principe.
(*) Genoemd naar Florestan I, prins van Monaco die in 1846 de eerste opgravingen financierde.
In de periode 1895-1904 financiert Albert I van Monaco de exploratie van de 7 voornaamste grotten, die in 1880 de naam Grimaldi kregen als eerbetoon aan het Het huis van Grimaldi.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Balzi_Rossi
http://fr.wikipedia.org/wiki/Florestan_Ier_de_Monaco
http://fr.wikipedia.org/wiki/Albert_Ier_de_Monaco

- Er zijn primitieve inkervingen in de rotswand gevonden die vermoedelijk dateren uit het Midden Paleolithicum en aangebracht werden door de Homo neanderthalensis .
http://nl.wikipedia.org/wiki/Paleolithicum

Inkervingen in de rotswand (paard?)

- De Homo sapiens uit het Laat paleolithicum gebruikte de grotten als begraafplaats.
Bij de opgravingen werden verschillende skeletten ontdekt.

Homme de Menton

- De "Homme de Menton" is het skelet van een 1.85 m lange man dat met rode oker was bestrooid en waarvan de schedel versierd was met schelpen en doorboorde hoektanden van een hert.

Graf van 2 kinderen

- In de "grotte des enfants" werden skeletten van twee kinderen, met een leeftijd van 2-3 jaar, gevonden. Ook hier werden schelpen als versiering aangetroffen.

Graf van 3 mannen

- Opmerkelijk was het graf van 3 mannen, waaronder 2 jongere en 1 oudere man. Aan de vorm van de schedel kan en afleiden dat het vermoedelijk om verwanten gaat.
De oudere man van 1,90 m was opmerkelijk robuust

- De drie werden begraven met een halssnoer van schelpen, tanden van een hert en wervels van vissen. Er werden ook twee grote stenen lemmeten aangetroffen

http://botton.tripod.com/grimaldi_eng.htm

- In 1901 werd in de "Grotta dei fanciulli " (Grotte des Enfants) het graf ontdekt van een vrouw van 50+ samen met een mannelijke adolescent, waarschijnlijk haar zoon.(*)
(*) De adolescent stierf mogelijk een gewelddadige dood. In zijn ruggengraat werd een puntig voorwerp uit silex gevonden .

De vrouw had een lengte van ca. 1.57 m en de adolescent was ca. 1.55 m lang.
De schedels hadden een herseninhoud van 1375 cc voor de vrouw en 1580 cc voor de mannelijke adolescent
De skeletten lagen op een diepte van 8.5 m. Uit de artefacten en de resten van fauna besloten de antropologen dat ze stamden uit de Laat Mousteriaan - Vroeg Aurignacian periode ( 28-40 Ka )

http://en.wikipedia.org/wiki/Mousterian
http://en.wikipedia.org/wiki/Aurignacian

Grotte des enfants
(schedel van de adolescent)

Grotte des enfants.
( De Grimaldi negroïden )

René Verneau

- Na onderzoek verklaart de antropoloog René Verneau in een publicatie van 1924 dat de skeletten afkomstig zijn van een negroïde ras , hierbij uitgaande van typische kenmerken:
http://fr.wikipedia.org/wiki/Ren%C3%A9_Verneau
* Een uitgesproken prognatisme .
* De onderbenen zijn proportioneel lang t.o.v. de dijbenen.
* De voorarmen zijn proportioneel lang t.o.v. de totale armlengte
* De onderste ledematen zijn uitermate lang t.o.v. de bovenste ledematen.
* De grote tanden
* Een terugwijkende kin
* Een "cranial index" van 0.68

Schedels
(L) Grimaldi (M) Cro Magnon (R) Chancelade

- In 1962 wordt de stelling van Verneau ontkracht door de tandchirurg Pierre Legoux die aantoont dat de antropoloog René Verneau en de paleontoloog Marcelin Boule bij de reconstructie van de schedels de inplanting van de tanden en de kaken hebben gemanipuleerd (*) om het prognatisme te vergroten en alzo het negroïde type te verklaren.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Marcellin_Boule
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bmsap_0037-8984_1978_num_5_2_1911

(*) Na de ontdekking van de Cro Magnon in 1868 leefde in Europa de overtuiging dat de Homo sapiens in Europa was ontstaan. Het feit dat de Piltdown vervalsing van 1912 reeds in 1915 werd aangeklaagd maar eerst in 1953 werd onderkend is hiervan de beste illustratie.
( zie deel 22)
In bepaalde wetenschappelijke kringen werd het Arische ras als het originele superieure ras aanzien. In die context werden de ontdekkingen in Grimaldi en Chancelade aangegrepen om de oorsprong van het zwarte en gele ras te verklaren.
http://berberian11.tripod.com/vladikin_aryans.htm
http://thenile.phpbb-host.com/ftopic853.php

- Nu is algemeen erkend dat de Homo sapiens uit Afrika migreerde naar Oost Europa en later in West Europa aankwam.

http://wysinger.homestead.com/grimaldi.html

- Er werden ook enkele vrouwelijk beeldjes opgegraven die de " Venus di Balzi Rossi " worden genoemd.
Ze stammen uit de Gravettian industrie in het Laat Paleolithicum en zijn 21 - 29 Ka oud.

- De bekendste zijn de "Venus de Menton" , de "Abrachiale" ( wat zonder armen betekent), de " Red Ochre Venus" en de verkeerdelijk genoemde "Polichinelle".

- Opmerkelijk bij de beeldjes is hun verscheidenheid m.a.w. er werd geen enkel beeldje gevonden dat op een ander leek.

"Polichinelle"
61 mm - steatite (*)
Grotta del Principe

"Venus de Menton"
47 mm - steatite
Barma Grande

"Abrachiale"
67 mm - ivoor van mammoet
Barma Grande

"Red Ochre Venus"
75 mm - ivoor van mammoet
Barma Grande

http://goddessalive.co.uk/index.php/goddess-finds-from-the-grimaldi-caves
http://donsmaps.com/grimaldivenus.html

(*) Steatite is een metamorf gesteente dat voor een groot deel uit het mineraal talk bestaat.
http://en.wikipedia.org/wiki/Soapstone

Maskers
19x23 mm - Chloriet

- Opmerkelijk is de vondst van kleine maskers vervaardigd uit transparant Chloriet (*) dat van kleur veranderd volgens de lichtinval.
(*) Chloriet is een groep van mineralen die behoren tot de fylosilicaten

http://nl.wikipedia.org/wiki/Chlorietgroep

http://fr.wikipedia.org/wiki/Homme_de_Grimaldi
http://en.wikipedia.org/wiki/Grimaldi_Man
http://realhistoryww.com/world_history/ancient/Misc/Prehistoric_Art/Grimaldi.htm
http://lc5827wdp.com/2013/06/28/cro-magnon-cave-and-grimaldi-cave-skeletons-identified-as-black-aurignacian-tool-industry-making-africans/
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bspf_0249-7638_1989_num_86_8_9389#

Riparo del Romito

- De site bestaat uit een spelonk van 34 m lang die toegang geeft aan een grot van
20 m lang.
- Ze is gelegen op een hoogte van 296 m in de rotshelling langs de Lao rivier bij het dorp Papasidero in de provincie Cosenza in Calabrië, Italië

- De site werd officieel ontdekt in 1960 en de eerste opgravingen werden in 1962-1968 verricht door de archeoloog en antropoloog Paolo Graziosi.
Hierbij werden 2 dubbele graven blootgelegd in de spelonk en 2 enkele graven in de grot.
Graf 1 : bevat de skeletten van een vrouw (Romito 1 : 20 jaar - 1.45 m lang) en een jongen (Romito 2 :15 jaar - 0.85 m lang) die leed aan dwerggroei.(*)
Graf 2 : bevat de skeletten van een man (Romito 5 : 30 jaar - 1.55 m lang) en een vrouw (Romito 6 : 30 jaar - 1.40 m lang)
Graf 3 : bevat het skelet van een man (Romito 3 : 20 jaar - 1.60 m lang)
Graf 4 : bevat het skelet van een vrouw (Romito 4 : 20 jaar - 1.60 m lang)
De archeologische laag waarin de graven werden blootgelegd werd gedateerd op 10 Ka
(*) De adolescent die leefde in een wereld van jagers was derhalve niet bij machte dit leven te leiden en was aangewezen op hulp van de commune

Riparo di Romito - Rockshelter
Romito 1 & 2 - Romito 5 & 6

Romito 1 en Romito 2

- In 2000 werden de opgravingen hernomen door de archeoloog Fabio Martini.
Er werden opnieuw 2 enkele graven blootgelegd (Romito 7 en Romito 8) in een iets lager niveau dat gedateerd werd op 12-13 Ka.

- In 2010 werd op een nog lager niveau een graf (Romito 9) blootgelegd van een jonge man.
Hier is het onderzoek nog niet afgerond maar mogelijk wordt deze laag gedateerd op 16 Ka

Riparo di Romito
gravure van oeros (l=1.20 m)

- In de grot werd ook een gravure van een oeros aangetroffen

http://fr.wikipedia.org/wiki/Grotte_du_Romito
http://www.papasidero.info/la-grotta-del-romito/
http://www.tripadvisor.it/LocationPhotoDirectLink-g2095370-d2080601-i30468227-Grotta_del_Romito-Papasidero_Province_of_Cosenza_Calabria.html#61650541
http://www.amsvans.com/blog/compassion-for-people-with-disabilities-shown-in-ancient-bones/

Portugal

Abrigo do Lagar Velho

Abrigo do Lagar Velho

- De site is een spelonk in de Lapedo vallei van de Caranguejaeira rivier gelegen op 13 km van de stad Leiria in het district Leiria in Centraal Portugal.

Joao Zilhao

- In 1998 vonden twee jonge amateur archeologen, Joao Mauricio en Pedro Souto, stenen werktuigen, dierlijke beenderen en enkele met rode oker beschilderde beenderen, waarvan ze dachten dat ze van een mens afkomstig waren.

Ze brachten de archeoloog Joao Zilhao hiervan op de hoogte die de spelonk verder ging onderzoeken met zijn collega archeologen Cristina Araújo en Cidália Duarte.

De spelonk werd "Abrigo do Lagar Velho" genoemd naar een oude olijfoliepers die in de nabijheid werd gevonden. http://www.ub.edu/SERP/membres/zilhao.html

- Tijdens dit onderzoek werd snel duidelijk dat werktuigen stamden uit het Solutrean (22-17 Ka)

http://en.wikipedia.org/wiki/Solutrean

Lagar Velho 1

- De menselijke beenderen bleken afkomstig te zijn van een, tijdens werkzaamheden aan een landelijke weg, verstoord graf van een ca. kind, dat gezien de staat van de melktanden ca. 4 jaar oud was.
Het skelet kreeg de naam Lapedo child maar wordt ook Lagar Velho 1 genoemd.

- Het skelet werd in 1999 opgegraven. Onder het skelet werd houtskool gevonden afkomstig van een vuur dat werd aangelegd vóór dat het kind in het graf werd gelegd.
Datering van de houtskool met de C14 methode wees uit dat het skelet ca. 24,5 Ka oud was.

- Rond de nek lagen geperforeerde schelpen van mogelijk een halssnoer en bij de gefragmenteerde schedel lagen geperforeerde tanden van een hert die mogelijk afkomstig waren van een hoofdtooi.
Het skelet was gekleurd met rode oker.
In het graf werden er eveneens beenderen van een konijn gevonden, dat mogelijk werd geofferd.

(up) Geperforeerde tanden v.e. hert
(down) geperforeerde schelpen

Lagar Velho (Littorina obtusata)

Erik Trinkhaus

- De paleoantropoloog Erik Trinkhaus kwam, na het bestuderen van het skelet, dat het kind de vrucht was van een kruising tussen een Homo sapiens en een Homo neanderthalensis.
https://anthropology.artsci.wustl.edu/trinkaus_erik
http://en.wikipedia.org/wiki/Erik_Trinkaus

- Een uitgesproken kin, de grootte van de tanden en de vorm van het schaambeen wijzen duidelijk naar onze eigen species, de Homo sapiens sapiens.
De robuustheid van het dijbeen en het scheenbeen, de naar achter vliedende kin en de verhouding (*) in lengte dijbeen/scheenbeen wijzen naar de Homo neanderthalensis.

Lagar Velho 1
(ledematen)

Lagar Velho 1
(onderkaak)

(*) De Homo neanderthalensis heeft een verhouding >1 m.a.w. het scheenbeen is kort in vergelijking met het dijbeen.

- Tot op heden zijn op het Iberisch schiereiland geen overblijfselen gevonden die een kruising tussen de beide species bevestigen.

http://en.wikipedia.org/wiki/Abrigo_do_Lagar_Velho
http://donsmaps.com/lagar.html
http://www.talkorigins.org/faqs/homs/lagarvelho.html
http://www.pnas.org/content/96/13/7604.full
http://www.athenapub.com/8zilhao1.htm
http://archaeology.ab

out.com/od/lterms/qt/Lagar-Velho.htm
http://www.hominides.com/html/ancetres/lagar-velho-enfant.php
http://wupa.wustl.edu/record_archive/1999/04-29-99/articles/neanderthal.html
http://jkendrickensis.wordpress.com/tag/lagar-velho/
http://archive.archaeology.org/0007/abstracts/neandertals.html

Spanje

Cueva de Altamira

cueva de Altamira

- De grot nabij de stad Santillana del Mar op 30 km van Santander in Cantabria in NW-Spanje.
De grot werd gevormd door het oplossen van kalksteen in de berg Vispieres.

- In 1879 trok Maria, de dochter van de amateur archeoloog Marcelino Sanz de Sautuola, de aandacht van haar vader toen ze de grotschilderingen bemerkte en uitriep " Mira papá bueyes"

Marcelino Sanz de
Sautuola

Maria Sanz de
Sautuola

Juan Vilanova y Piera

- De grot werd uitgegraven door Sautuola en de paleontoloog Juan Vilanova y Piera.
In 1880 publiceerden ze hun bevindingen waarbij ze tot het besluit kwamen dat de grotschilderingen stamden uit het Paleolithicum.
- Hun besluit werd, wegens de goede staat (*) waarin de schilderingen bewaard waren, fel gecontesteerd en geridiculiseerd door de Franse archeoloog en paleontoloog Gabriel de Mortillet en de prehistoricus Emile de Cartailhac in zoverre dat ze bijna van fraude werden beschuldigd.
(*) De grot was wegens een instorting 13 Ka geleden afgesloten van de buitenwereld hetgeen de bewaring ten goede kwam. De ingang werd zichtbaar toen een grote ontwortelde boom een bres maakte in de instorting.

-Toen in 1902 op verschillende andere plaatsen grotschilderingen werden ontdekt veranderde (*) de mening. de Cartailhac verontschuldigde zich met een open brief getiteld "Mea culpa d'un sceptique"

http://es.wikipedia.org/wiki/Juan_Vilanova_y_Piera
http://fr.wikipedia.org/wiki/Gabriel_de_Mortillet
http://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89mile_Cartailhac

- Bij opgravingen werden artefacten gevonden uit het Laat Solutrean ( ca. 18.5 Ka) en het vroeg Magdalenian ( 14 -16.5 Ka)

http://www.archaeologywordsmith.com/lookup.php?terms=magdalenian
http://www.archaeologywordsmith.com/lookup.php?terms=solutrean

Altamira
maalsteen voor oker

- De rotsschilderingen werden uitgevoerd met houtskool, oker en hematiet. Verdunningen zorgden voor de polychromie. Er werd tevens gebruik gemaakt van het reliëf in de rotswanden om een driedimensionaal effect te creëren.

http://en.wikipedia.org/wiki/Ochre

- In 2008 werden bepaalde schilderingen met de U/Th methode gedateerd op 20 Ka.
In 2012 wees verdere datering uit dat bepaalde stukken (jagers, handen) 36.6 Ka oud waren.

Altamira
plafond

Altamira
handen

Altamira
bison

Altamira
Jagers & herten

Altamira
paard

Altamira
hinde

- Bij opgravingen in 1881 door de prehistoricus Edouard Harlé werden schelpen gevonden in de laag die overeenstemt met de Magdalenian periode.
http://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89douard_Harl%C3%A9

Altamira
Littorina littorea

Altamira
Patella vulgata

http://fr.wikipedia.org/wiki/Altamira
http://es.wikipedia.org/wiki/Cueva_de_Altamira
http://en.wikipedia.org/wiki/Cave_of_Altamira
http://whc.unesco.org/en/list/310
http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Altamira_(cave)

El Castillo

Cueva de El Castillo

- De site, Cueva del Castillo, is één van de 5 grotten die het grottencomplex uitmaken in de Monte Castillo, een berg gelegen aan de golf van Biskaje bij het dorp Puente Viesgo in de provincie Cantabria, Noord-Spanje

Alcalde del Rio

- In 1903 ontdekte de archeoloog Alcalde del Rio archeologische overblijfselen aan de ingang van de grot en bij nader onderzoek de rotsschilderingen verder in de grot.

- Later werden in de Monte Castillo de andere grotten, waarvan de ingangen door instortingen waren verstoken, ontdekt.
Ook in die grotten werden archeologische overblijfselen en rotsschilderingen ontdekt.

Monte Castillo
El Castillo - Las Chimeneas - La Flaecha - La Pasiega - Las Monedas

- In 1910-1914 werden er opgravingen verricht door de archeologen Hugo Obermaier en Henri Breuil.
Er werden tot op een diepte van 20 m praktisch alle archeologische lagen uit het Paleolithicum blootgelegd.

Hugo Obermaier

Henri Breuil

http://de.wikipedia.org/wiki/Hugo_Obermaier
http://fr.wikipedia.org/wiki/Henri_Breuil

- De archeoloog André Leroi-Gourhan bestudeerde in 1965 de chronologie van de schilderingen die soms elkaar overlapten zoals de bison in het Panel de las Manos

http://fr.wikipedia.org/wiki/Andr%C3%A9_Leroi-Gourhan

- De Cueva de El Castillo ligt op een hoogte van 190 m en is naar het Noord-Oosten gericht. Het is ook de grot die het meest gebruikt werd en als de voornaamste verblijfplaats gold.

Cueva de El Castillo - plan

- Rode oker was het hoofdbestanddeel van de schilderingen.

- Een grote ronde schijf in de Panel de las Manos werden met de U/Th methode (*) radiometrisch gedateerd op 40.8 Ka.
Een handafdruk uit het paneel werd gedateerd op 37.3 Ka.
De bison werd over bestaande afbeeldingen geschilderd en is wellicht minder oud.

(*) U is in tegenstelling tot Th oplosbaar in natuurlijk water zodat er bij de vorming van stalagmieten, door het neerslaan van Ca-carbonaat in kalksteenrotsen, er ppb aan U in de stalagmieten gevonden worden.
De radiometrische datering steunt op het verval van U234 naar Th230
http://en.wikipedia.org/wiki/Uranium-thorium_dating

Cueva de El Castillo Panel de las Manos

Cueva de El Castillo
Panel de las Manos
(handafdrukken)

- De rode schijven in de Corredor de los Puntos werden gedateerd op 34-36 Ka.

Cueva de El Castillo
Corredor de los Puntos

Cueva de El Castillo
(plant)

- Een uitbeelding van, door middel van rode stippen, mogelijk een plant.

Cueva de El Castillo - baton

- De geperforeerde baton met de gravure van een hert stamt uit het einde van het Magdalenian (10-18 Ka)

http://en.wikipedia.org/wiki/Magdalenian

******* Controverse ? ***********************************************************************

- De archeologen Alistair Pike en Joao Zilhao gebruiken de radiometrische U/Th dateringsmethode.
Met die methode werd een grote ronde schijf in de Panel de las Manos gedateerd op minimum 40.8 Ka.
Omdat het hier om minima gaat komt men dicht bij 41.5 Ka, het tijdstip dat de Homo sapiens in West-Europa aankwam m.a.w 42 Ka geleden leefde enkel de Homo neanderthalensis in West-Europa.

Alistair Pike

Joao Zilhao

- Waren de oudste cq. eerste rotsschilderingen in de Cueva de El Castillo van de hand van de Homo neanderthalensis of arriveerde de Homo sapiens 45 Ka geleden in West-Eurpa ?

- In dit verband is de datering van de rotsschilderingen in Sulawezi verhelderend.
(zie deel 21)

http://www.southampton.ac.uk/archaeology/about/staff/awp1y11.page
http://www.ub.edu/SERP/membres/zilhao.html

******* Controverse ? ***********************************************************************

http://donsmaps.com/castillo.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Cave_of_El_Castillo
http://www.nature.com/news/spain-claims-top-spot-for-world-s-oldest-cave-art-1.10838
http://archaeology.about.com/od/caterms/qt/El-Castillo.htm
http://cuevas.culturadecantabria.com/english/castillo.asp
http://www.amusingplanet.com/2014/04/the-oldest-cave-paintings-in-cave-of-el.html

Cueva del Pindal

- De site is een grot in een steile rotswand aan de kust van de Golf van Biskaje, nabij het dorp Pimiango in de provincie Asturië, Noord-Spanje.
De grot heeft nu uitzicht op zee maar in de ijstijd was het zeeniveau 120 m lager en de kust enkele km verwijderd.

Cueva del Pindal

- De grotschilderingen werden in 1908 ontdekt.

Cueva del Pindal - plan

- Op het grote paneel zijn de contouren in rode oker van een hinde, een bison en een paard te herkennen alsook een hoeveelheid rode stippen en een aantal claviformen (*)

(*) Deze tekens komen in veel rotsschilderingen voor zowel in Frankrijk (Chauvet) als in Spanje. Men denkt dat dit een chronologische betekenis zou hebben.
Afgeleid van het Latijn clava = knuppel, veldheerstaf,

http://www.bradshawfoundation.com/geometric_signs/claviform.php

Cueva del Pindal
Het groot paneel

- De rotsschilderingen in de Cueva del Pindal worden geschat op 13-19 Ka.

Cueva del Pindal
Het groot paneel

Cueva del Pindal
(deel van Groot Paneel)

Cueva del Pindal
(Claviforme tekens)

Cueva del Pindal
hinde

Claviform komt in veel rotsschilderingen voor zowel in Frankrijk (Chauvet) als in Spanje. Men denkt dat dit een chronologische betekenis zou hebben.
Afgeleid van het Latijn clava = knuppel, veldheerstaf.

http://www.bradshawfoundation.com/geometric_signs/claviform.php

Cueva del Pindal
gravure v.e. vis

- In deze gravure van een vis is er geen enkele overbodige lijn.De dubbele aflijning geeft een diepte-effect.

Cueva del Pindal
(bison)

- Een afbeelding van een mammoet met een rode rode vlek, mogelijk de uitbeelding van het hart.

Cueva del Pindal
(gravure v.e.paard)

- Gravure van een paardenkop met mogelijk een halster.

- Een bizar teken in de vorm van een soort ladder en een P-teken dat ook in Chauvet werd aangetroffen. (zie deel 18)

Cueva del Pindal

Cueva del Pindal
(P -teken)

http://donsmaps.com/cuevadelpindal.html
http://www.spainisculture.com/en/monumentos/asturias/cueva_del_pindal.html

**** Info****

Evolutietheoriën

Migratie kaart

http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=tracking-y-chromosomes-through-time
http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_4.htm
http://www.mun.ca/biology/scarr/Human_diversity.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Recent_African_origin_of_modern_humans
http://en.wikipedia.org/wiki/Multiregional_origin_of_modern_humans

Dateringsmethodes

* ESR : (Electron Spin Resonance) is een spectroscopische techniek om vrije radicalen te detecteren.

Straling veroorzaakt na een lange periode de vorming van vrije radicalen in het tandglazuur. Met ESR-spectroscopie worden de vrije radicalen gedetecteerd en mits kalibratie kan de ouderdom van de tanden bepaald worden.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Elektronspinresonantie

* Radiometric dating : Radiometrische datering die steunt op het radioactief verval van natuurlijke isotopen met o.a. U/Pb, U/Th, Ar40/Ar39, U238/U234, C14 ...

http://nl.wikipedia.org/wiki/Radiometrische_datering

* Fission Track Dating : Radiometrische datering die steunt op de analyse van de splijtingsporen die U238 bij zijn verval achterlaat in kristallen of vulkanisch glas. Voorwaarde is dat de kristallen voldoende U238 bevatten.( Zr bevat voldoende U238 )

De Fission Track Methode (FTM) wordt gebruikt in een bereik van 0.1 - 20000 Ma om vulkanische erupties en artefacten te dateren.
http://en.wikipedia.org/wiki/Fission_track_datinghttp://www.minpet.ugent.be/fission.htm

* Accelerated Mass Spectrometry : Wordt toegepast indien uiterst weinig materiaal beschikbaar is (< 1 mg). De C14 isotopen worden via de massaspectrometer afgezonderd zodat voldoende materiaal beschikbaar is.
http://archaeology.about.com/od/amthroughanterms/g/ams_radiocarbon.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Accelerator_mass_spectrometry

* Amino Acid Dating : Aminozuren zijn optisch actief (d & l configuratie). Enkel het
l -Aminozuur komt voor in levende organismen. Na afsterven ontstaat er na verloop van tijd door racemisatie een racemisch mengsel van d- en l- Aminozuren. De verhouding d/l is een maat voor de ouderdomsbepaling.
http://en.wikipedia.org/wiki/Amino_acid_dating

* Fluorine dating : Relatieve datering door meten van het gehalte aan F- verbindingen (Fluoriden) in beenderen. Beenderen nemen Fluor op uit het grondwater waarna zich F-verbindingen vormen die accumuleren in de beenderen. Het gehalte is een relatieve maat voor de ouderdom m.a.w. bij verschillende beenderen kan bepaald worden " ouder dan "

http://nl.wikipedia.org/wiki/Radiometrische_datering

* Oxygen Isotope Stage : is een onderdeel van chronostratigrafie d.i. het dateren van gesteenten.
De methodiek is gebaseerd op het feit dat de 3 isotopen van Zuurstof (99.759% O16, 0.0374% O17, 0.2039% O18) in een bepaalde verhouding aanwezig zijn onder een gebonden vorm in water (H2O).
Er bestaat een evenwicht tussen de gehaltes aan isotopen in de atmosfeer (waterdamp) en de oceanen.
Bij het verdampen wordt dit evenwicht verbroken omdat water met het O16 isotoop gemakkelijker verdampt dan water met de zwaardere isotopen. Wanneer het regent wordt het evenwicht hersteld.
In de ijstijden daarentegen valt op de hogere breedten de neerslag onder de vorm van sneeuw die overgaat in ijs en niet terugvloeit naar de oceanen , waardoor het evenwicht voor langere tijd verbroken wordt : de oceanen bevatten in de ijstijden meer O18 dan in de warmere periodes.
Deze gewijzigde verhouding vindt men terug in het CaCO3 waaruit het skelet is opgebouwd.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Marine_Isotope_Stage
http://en.wikipedia.org/wiki/Cosmogenic_nuclide

geel = gematigd klimaat
bauw = ijstijden

* Thermoluminescence : dateringsmethode die gebaseerd is op het feit dat kristallijne structuren in sedimenten worden " aangeslagen" door de achtergrondstraling.

Wanneer de sedimenten tijdens de meting worden verhit zenden ze een zwak lichtsignaal uit proportioneel met de, in de loop der tijden, ontvangen straling.
http://en.wikipedia.org/wiki/Thermoluminescence_dating

* Optically Stimulated Luminescence : OSL is afgeleid van de thermoluminescence, maar i.p.v verhitting worden de sedimenten gestimuleerd door licht.
http://en.wikipedia.org/wiki/Optically_stimulated_luminescence

* Paleomagnetisme : Paleomagnetisme is de meting van de richting van het magnetisch veld in gesteenten. Omdat het aardmagnetisch veld in de loop der tijden regelmatig omkeerde kan het als ruwe datering gebruikt worden.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Omkering_van_het_aardmagnetisch_veld
http://en.wikipedia.org/wiki/Paleomagnetism

* Cosmogenic dating steunt op de meting van de isotopen Be10 en Al 26 die uit het SiO2 van het kwartshoudend gesteente zijn ontstaan door kosmische straling. De hoeveelheid van die isotopen geeft in combinatie met hun radioactief verval een maat voor de duur dat het gesteente werd blootgesteld of werd bedekt na de blootstelling aan de kosmische straling.

http://en.wikipedia.org/wiki/Surface_exposure_dating
http://en.wikipedia.org/wiki/Cosmogenic_nuclide
http://www.antarcticglaciers.org/glacial-geology/dating-glacial-sediments-2/cosmogenic_nuclide_datin/
http://www.landforms.eu/cairngorms/cosmo.htm

* TIMS analyse
Bij een TIMS analyse (Thermal Ionisation Mass Spectrometry) wordt de vorming van ionen thermisch gestimuleerd. De ionen worden door de massaspectrometer gescheiden. De ratio van de verschillende isotopen is een maat voor de ouderdom.
http://serc.carleton.edu/research_education/geochemsheets/techniques/TIMS.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Thermal_ionization_mass_spectrometry

* DNA clock
(*) "DNA clock" of het tijdsverloop voor het optreden van een mutatie in het mtDNA is een maat voor de ouderdom. Over die maat is men het nog niet eens.
http://www.nature.com/news/studies-slow-the-human-dna-clock-1.11431
http://scitechdaily.com/improved-estimates-of-dnas-mutation-rate-paint-clearer-picture-of-human-prehistory/

* Magnetostratigrafie is het relatief dateren van gesteentelagen aan de hand van het magnetisme in die gesteentelagen. Magnetostratigrafie maakt gebruik van de omkeringen van het aardmagnetisch veld die in de loop van de geologische geschiedenis plaatsvonden
http://en.wikipedia.org/wiki/Magnetostratigraphy