In deel 17 zijn we nog steeds in het Laat Paleolithicum in West-Europa waar de eerste Homo sapiens sapiens verscheen ca. 45 Ka geleden. We bekijken hier de overblijfselen van de " Early European Modern Human" in landen in het centrum van West Europa : Duitsland en Oostenrijk ).

De weg naar Homo sapiens - index
http://dirkdrubbel.blogspot.be/2014/08/de-weg-naar-homo-sapiens-index.html

Verspreiding waarschijnlijk 10 Ka vroeger dan hier aangegeven

Willendorf

- De 8 sites (*) zijn gelegen op westelijke oever van de Donau bij het dorp Willendorf, een 100-tal km ten westen van de stad Wenen /Oostenrijk.
(*) Willendorf I tot VII en Willendorf I nord
In tegenstelling tot de steile rotsachtige oostelijke oever is de westelijke oever licht glooiend en bedekt met een 9 m dikke laag loess die door de meest voorkomende westenwind werd aangevoerd.
http://en.wikipedia.org/wiki/Loess

Willendorf sites I-VII

- Reeds in 1870 werden stenen werktuigen gevonden bij het ontginnen van de loess lagen voor het vervaardigen van baksteen.
In 1883 maakt de ingenieur Ferdinand Brun melding van een laag waarin veel houtskoom en silex werktuigen aanwezig zijn.
Het is eerst in 1908 dat men start met een systematisch onderzoek o.l.v. de archeoloog Josef Szombathy en met de medewerking van de antropologen Hugo Obermaier en Josef Bayer.

Josef Szombathy

Hugo Obermaier

Josef Bayer

http://en.wikipedia.org/wiki/Josef_Szombathy
http://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Obermaier

Venus von Willendorf
(H= 11 cm)

- In 1908 werd op de site Willendorf II het bekendste beeldje, de "Venus von Willendorf" opgegraven. Het is een artefact uit de Gravettian cultuur en is 27-30 Ka oud.
http://en.wikipedia.org/wiki/Gravettian

- Het beeldje stelt een obese vrouw voor met uitvergrote buik, billen en borsten. De voeten ontbreken en alhoewel de armen, handen en vingers explicieter zijn uitgebeeld zijn ze onder-gedimensioneerd.
De vulva is uitzonderlijk gedetailleerd weergegeven.
- Over het waarom het gezicht verborgen is door een haartooi of een geknoopt textiel doen er verschillende theorieën de ronde maar de meest plausibele is dat het beeldje een uitbeelding is van de vruchtbaarheid.

Strànskà skàla

- Het beeldje is gemaakt uit Oöliet (*), een klastisch sedimentair gesteente, dat gevormd wordt door afgeronde, uit concentrische lagen kalk opgebouwde korrels.
(*) Het Oöliet is waarschijnlijk afkomstig van Strànskà skàla een geïsoleerde kalksteenrots nabij Brno / Tsjechië.
Dit betekent dat het met nomaden 130 km verder in Willendorf belandde.
http://www.sandatlas.org/2012/09/oolite/
http://nl.wikipedia.org/wiki/O%C3%B6liet

- In 1926 werd op de site Willendorf II een tweede beeldje gevonden (Venus II). Het is een ivoren beeldje waarvan het hoofd is afgebroken en de contouren van de schouder en benen merkbaar zijn. Mogelijk gaat het over een beeldje dat niet verder werd afgewerkt toen het hoofd afbrak.

- Venus III is een bewerkt stukje ivoor waarin men amper een figuur meent te herkennen

Willendorf
Venus II

Willendorf
Venus III

Willendorf
(l) Venus II - (r) Venus III

- In de site Willendorf II werden zowel benen als stenen werktuigen gevonden met o.a. beenpunten, schrapers, messen en graveerpunten uit een laag die stamt uit de Gravettian periode en ca. 32 Ka oud zijn.

Willendorf : messen

Willendorf
beenpunten

Willendorf : schrapers

Willendorf : graveerpunten

- In de Willendorf II site werden zowel zeeschelpen als fossiele schelpen (*) gevonden waarmee sieraden werden gemaakt ca. 30-32 Ka geleden.

Willendorf
fossiele Dentalium schelpen

Willendorf
zeeslak schelpen

(*) De schelpen vaan de zeeslak werden van de ver verwijderde zeekust door nomaden meegebracht. De fossiele Dentalium schelpen werden uit kalksteenrotsen vrijgemaakt. Beiden moeten destijds als waardevol gezien zijn.

http://donsmaps.com/willendorf.html
http://de.wikipedia.org/wiki/Venus_von_Willendorf
http://www.thenagain.info/webchron/world/Willendorf.html
http://www.fischerarthistory.com/woman-of-willendorf.html
http://72.52.202.216/~fenderse/Venus.htm
http://www.willendorf.info/francais.htm

(2) Hohlefels (3) Geißenklösterle (5) Brillenhöle (9) Hohlenstein (10) Vogelherd

Hohlenstein Stadel

Hohlenstein Stadel -site

- De site is een grot in de Hohlenstein rotswand in het Lonetal (*) nabij de stad Ulm in de Schwäbische Alb/Zuid-Duitsland.
(*) Het dal van de rivier Lone, een zijrivier van de Donau

- In 1939 deed de archeoloog Robert Wetzel er opgravingen en vond er verschillende artefacten.

Löwenmensch (Lion Man)
(h= 28.1 cm)

- In 1969, dertig jaar later, ontdekte de archeoloog Joachim Hahn er een ivoren beeld dat de afbeelding was van een "Löwenmensch" i.e. een lichaam met een combinatie van dierlijke en menselijke aspecten met een leeuwenkop.
Het beeld is het grootste bekende beeld uit die periode en is ca. 32 Ka oud.
Mogelijk is het de afbeelding van een Shaman (*) met een leeuwenkop.
(*) Duidt op een vorm van rituelen en bijgeloof.

http://en.wikipedia.org/wiki/Joachim_Hahn
http://en.wikipedia.org/wiki/Shamanism

http://en.wikipedia.org/wiki/Hohlenstein-Stadel
http://en.wikipedia.org/wiki/Lion_man_of_the_Hohlenstein_Stadel
http://www.loewenmensch.de/lion_man.html
http://www.ice-age-art.de/anfaenge_der_kunst/hohlen.php
http://evolutionofartisticexpression.blogspot.be/2010/09/neanderthals-and-jewelry.html
http://tywkiwdbi.blogspot.be/2013/01/lion-headed-figurine.html
http://donsmaps.com/lonevalleysites.html

Geißenklösterle

Geißenklosterle site

- De site is een grot op 60 m hoogte boven het Achtal (*) in de Bruckfels rotsen, nabij het dorp Weiler niet ver van de stad Blaubeuren in de deelstaat Baden- Württemberg / Duitsland.
(*) Het dal is genoemd naar het riviertje Ach. Het dal werd in de ijstijden gevormd door het bassin van de Donau dat in die periode een veel groter stroomgebied had omdat de Rijn nog niet was gevormd.

- In de periode 1957 -2002 werden er sporadisch opgravingen uitgevoerd waarbij de stratigrafie van het Laat- Paleolithicum werd beschreven, gaande van het Aurgignacian over het Gravettian tot het Magdalenian.
http://en.wikipedia.org/wiki/Upper_Paleolithic

Geißenklosterle
bison - bas-reliëf
(l= 25.5 mm - h=14.5 mm - d= 6 mm)

- Er werden verschillende artefacten waaronder ivoren beeldjes en sieraden opgegraven uit de Aurignacian periode.

Geißenklösterle
mammoet(l= 67 mm - h=38 mm - d=29 mm)

Geißenklösterle
sieraden

Geißsenklösterle
rechtopstaande beer(h= 50 mm - b=21 mm - d=19 mm)

Geißenklosterle
"Adorant"
(h=38 mm -b= 14 mm -d=4.5 mm)

- In 1979 werd een bas-reliëf gevonden van een antropoïdaal figuur (*) met de armen gespreid als in aanbidding, vanwaar de naam "Adorant" of " the Worshipper"
(*) Wordt afgebeeld met een staart tussen de benen.
- Er zijn sporen van oker wat veronderstelt dat het gekleurd werd.
- De ivoren plaat stamt uit de Aurignacian cultuur en is ca. 32-35 Ka oud
- Op de achterzijde en de rand zijn er 88 inkepingen die zijn aangebracht in een bepaald groeperingspatroon, hetgeen doet vermoeden dat de inkepingen intentioneel werden aangebracht en dat de betekenis waarschijnlijk tijdsgerelateerd (*) is.
(*) Men denkt dat het mogelijk de cyclus van Betelgeuse zou zijn, de helderste ster aan het firmament in het sterrenbeeld Orion?

http://blogs.discovermagazine.com/badastronomy/2011/01/21/betelgeuse-and-2012/

- In 1973 en 1990 werden fragmenten van bewerkte beenderen gevonden die bleken de resten te zijn van de tot op heden oudste muziekinstrumenten.
Ze stammen uit de Aurignacian cultuur en volgens de datering van dierlijke beenderen uit dezelfde geologische laag zijn ze ca. 42-43 Ka oud.
- In 2004 ontdekte de archeoloog Nicholas Conard een twee fluiten : één werd gemaakt uit het spaakbeen van een zwaan de andere werd gemaakt uit de slagtand (*) van een mammoet.
(*) Dit betekent dat de slagtand werd afgeschraapt, daarna in twee werd gespleten en uitgehold. Uiteindelijk werden de twee helften luchtdicht aan elkaar gekleefd.

Geißenklösterle
Fluit uit spaakbeen v.e. zwaan
(l)= 12.6 cm

Geißenklösterle
Fluit uit slagtand v.e. mammoet

http://quigleyscabinet.blogspot.be/2012/05/geienklosterle-flute.html

http://en.wikipedia.org/wiki/Gei%C3%9Fenkl%C3%B6sterle
http://www.sciencedaily.com/releases/2012/05/120527195720.htm
http://archaeology.about.com/od/gterms/qt/Geissenklosterle-Germany.htm
http://www.urgeschichte.uni-tuebingen.de/fileadmin/downloads/Projekte/Deutschland/Muenzeletc.PDF
http://donsmaps.com/hohlefelssite.html
http://donsmaps.com/adorant.html
http://www.geo.uni-tuebingen.de/?id=2732

Hohlen Fels

Hohlen Fels site

- De site is een grot in de Schwäbische Alb gevormd in de kalkstenen Oostelijke uitlopers van de Schwäbische Jura . Ze is gelegen in het Achtal vlakbij de stad Schelklingen bij de stad Ulm in de deelstaat Baden-Württemberg / Duitsland.
- De ingang ligt op een hoogte van 534 m en is met een zaal van 6000 m3 één van de grootste in Duitsland.

- Reeds in 1870 deed de geoloog Oskar Fraas er opgravingen en vond er een groot aantal beenderen van de holenbeer alsook artefacten vervaardigd uit steen, beenderen en gewei.

Oskar Fraas

Gustav Riek

- In 1958 werden er opgravingen verricht door de archeoloog Gustav Riek maar er werden geen verslagen gemaakt van de vondsten.
- In 1977-1978 en on 1987-1996 hernam de archeoloog Joachim Hahn de opgravingen met als doel de verschillende stratigrafische lagen te identificeren.
http://de.wikipedia.org/wiki/Oscar_Fraas
http://de.wikipedia.org/wiki/Gustav_Riek
http://en.wikipedia.org/wiki/Joachim_Hahn

Nicholas Conard

- Bij hernieuwde opgravingen ontdekte de archeoloog Nicholas Conard in 1999 drie ivoren beeldjes met de afbeelding van een watervogel, een paardenkop en een antropoïdaal figuur half mens /half leeuw dat " kleiner Löwenmansch" wordt genoemd.

http://www.springer.com/social+sciences/anthropology+%26+archaeology?SGWID=0-40389-19-880421-0
http://de.wikipedia.org/wiki/Nicholas_Conard

Hohlen Fels
paardenkop
(l)= 35 mm

Hohlen Fels
watervogel
(l)= 47 mm

Hohlen Fels
" kleiner Löwenmensch"
(h)= 25.5 mm

- De "paardenkop" werd gevonden in de scheiding tussen het Aurignacian en het Gravettian en is ca. 30 Ka oud.
De "watervogel" en de "Löwenmensch" stammen uit het Aurignacian en zijn iets ouder ca. 31-33 Ka.

http://archaeology.about.com/od/aterms/g/aurignacian.htm
http://archaeology.about.com/library/glossary/bldef_gravettian.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Aurignacian
http://en.wikipedia.org/wiki/Gravettian

Hohlen Fels
fluit
(l)= 20 cm

- In 2002 ontdekte Nicholas Conard een 35 Ka oude fluit uit de Aurignacian cultuur.
De fluit was vervaardigd uit het spaakbeen van een gier.

Hohlen Fels
phallus
(l)= 20 cm - (d)= 3 cm

- In 2005 werd melding gemaakt dat na het samenstellen van 14 fragmenten (*) de afbeelding van een phallus.
De phallus werd gemaakt uit siltsteen en is uitermate goed gepolijst.
De ouderdom wordt geraamd op ca. 28 Ka
(*) Reeds geruime tijd waren 13 fragmenten gevonden, maar voor de duidelijkheid van het beeld moest men wachten tot het 14e fragment werd gevonden.
Wegens de natuurgetrouwe afmetingen denken de wetenschappers dat het mogelijk als "dildo" werd gebruikt.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Siltsteen

Venus vom Hohlefels
(h)= 59.7 mm

- In 2008 werd de "Venus vom Hohlefels" gevonden in de onderste lagen van de Aurignacian periode en is 35-40 Ka oud.
- Het beeldje is de oudste driedimensionale afbeelding van een menselijk figuur en is het prototype van de Venus-figuren uit de Gravettian periode.

- De Venus heeft bijna geen hoofd, maar uitvergrote borsten en genitaliën. De bene zijn kort en de armen en handen met 4 en 5 vingers zijn afgebeeld.
- Het beeld was mogelijk de verheerlijking van de vruchtbaarheid. Gezien de uren werk dat er aan besteed werd om het te maken doet vermoeden dat het heel waardevol was.

http://donsmaps.com/hohlefelsvenus.html

Hohlen Fels
beschilderde stenen

- In 2010 werden 2 kalkstenen keien ontdekt die beschilderd waren in de Magdalenian periode ca. 15 Ka geleden.
- De stenen zijn mogelijk losgekomen van de rotswand.
(*) Rotschilderingen komen frequent voor in Frankrijk en Spanje maar zijn afwezig in Centraal Europa .

5
- Er werden ook recentere artefacten gevonden uit het Magdalenian (17-12 Ka) zoals harpoenen gemaakt uit beenderen en geperforeerde slagtanden van de holenbeer die als hanger werden gebruikt
http://en.wikipedia.org/wiki/Magdalenian

Hohlen Fels
slagtand holenbeer

Hohlen Fels
harpoen

http://en.wikipedia.org/wiki/Venus_of_Hohle_Fels
http://donsmaps.com/hohlefelssite.html
http://www.nytimes.com/2009/05/14/science/14venus.html?_r=0
http://www.theage.com.au/news/entertainment/arts/busty-venus-first-human-in-art/2009/05/14/1241894082181.html
http://archaeology.about.com/od/upperpaleolithic/ss/hohle_fels.htm
http://archaeology.about.com/od/hterms/g/hohle_fels.htm
http://www.eiszeitkunst.de/anfaenge_der_kunst/fels/mensch.php
http://archaeology.about.com/b/2009/05/13/oldest-venus-figurine-discovered-photo-essay.htm
http://www.ancient-wisdom.co.uk/germanyhohlefels.htm

Brillenhöhle

Brillenhöle site

- De site is een grot in het Achtal enkele kilometers stroomopwaarts vanaf Hohlen Fels.
- Uit de resten die er werden opgegraven kan men afleiden dat de grot bewoond werd in een periode van 30 Ka -12 Ka geleden.
- De naam van de grot is afgeleid van de 2 grote gaten in het dak van de grot

Brillenhöle
(harpoen)

- Er werden allerhande werktuigen, artefacten en sieraden gevonden o.a.harpoenen uit het Magdalenian van ca. 12 Ka oud.

Brillenhöle
Schedeldak met fragmenten van
menselijke beenderen

- In 1956 werden 38 menselijke, zowel schedel- als beenderfragmenten, gevonden uit de Magdalenian periode.
De fossiele werden met de C14 methode radiometrisch gedateerd op 12.5 Ka
- De bestudering van de beenderen wees uit dat ze kort na de dood werden uiteengedaan en zorgvuldig (*) ontvleesd.
(*) Het aantal inkervingen op de beenderen lag beduidend lager dan de inkervingen die men vond op dierlijke beenderen waar het vlees was gebruikt voor voeding.

- De beenderfragmenten die afkomstig waren van 2 volwassenen en 1 kind waren verzameld in een schedeldak. Dit lijkt een proces te zijn van een tweede begraving.

http://donsmaps.com/hohlefelssite.html
http://de.wikipedia.org/wiki/Brillenh%C3%B6hle http://paleo.revues.org/1504

Vogelherdhölen

- De site is een grot in het Lonetal, het dal van de Lone rivier een zijrivier van de Donau, nabij het dorp Stetten ten Zuiden van de stad Ulm in de deelstaat Badem-Würtemberg/Duitsland.
Het gebied maakt deel uit van de Schwäbische Alb.

- In 1931 deed de archeoloog Gustav Riek er opgravingen en maakte een beschrijving van de stratigrafie met lagen uit de bovenste lagen van het Acheulean (1.7 - 0.1 Ma), het Mousterian (300-30 Ka), het Aurignacian ( 35-20 Ka) en het Magdalenian (18-10 Ka)

http://archaeology.about.com/od/aterms/g/acheulean2.htm
http://archaeology.about.com/cs/glossary/g/mousterian.htm

http://archaeology.about.com/od/aterms/g/aurignacian.htm
http://www.archaeologywordsmith.com/lookup.php?terms=Acheulean
http://www.archaeologywordsmith.com/lookup.php?terms=Mousterian
http://www.archaeologywordsmith.com/lookup.php?terms=Aurignacian
http://www.archaeologywordsmith.com/lookup.php?terms=magdalenian

Vogelherdhöle
Vogelherd Venus
(h)=69 mm (b)= 19 mm (d)= 10.5 mm

- Tijdens de opgravingen werden een aantal sieraden en ivoren beeldjes gevonden met o.a. de Vogelherd Venus.

- De Vogelherd Venus is een minder goed afgewerkt beeldje uit ivoor dat opgegraven werd uit het niveau van het Aurignacian.
- Uit de hoop, door Gustav Riek in 1931 afgegraven materiaal, werden in de periode 2005-2012 nog een aantal ivoren beeldjes gevonden zoals de mammoet, de vis en de kop van de leeuw.

Vogelherdhöle
leeuw (40 Ka)

Vogelherdhöle
beer-leeuw-neushoorn ?
(l)=58 mm (h)= 24 mm (d)= 14mm

Vogelherdhöle
mammoet (35 Ka)
(l)=37 mm (h)= 27 mm (d)= 14 mm

Vogelherdhöle
wild paard (31 Ka)
(l)=48 mm (h)= 25 mm (d)= 7mm

Vogelherdhöle
nijlpaard ?
(l)=88 mm (h)= 34 mm (d)= 11 mm

Vogelherdhöle
vis ?

Vogelherdhöle
sieraden

http://www.sciencedaily.com/releases/2013/07/130718101101.htm?utm_source=rss&utm_medium=rss&utm_campaign=ice-age-figurines-head-found-archaeologists-put-new-and-old-finds-together-to-reassemble-ancient-work-of-art

http://donsmaps.com/vogelherd.html
http://www.ice-age-art.de/anfaenge_der_kunst/vogelherd.php http://www.spiegel.de/international/zeitgeist/ice-age-art-35-000-year-old-mammoth-sculpture-found-in-germany-a-489776.html http://www.spiegel.de/fotostrecke/photo-gallery-mammoths-in-the-vogelherd-cave-fotostrecke-22586-2.html http://www.paleoanthro.org/static/journal/content/PA20070063.pdf

Venus von Mauern

Weinberghölen

- De site bevindt zich in de Weinberghölen in het Wellheimer Trockental (*) nabij het dorp Mauern in de deelstaat Beieren/Duitsland.
(*) Is deel van de bedding van de Oer-Donau

Blattspitz

- Van in de jaren '30 tot in 1974 werden veel dierlijke beenderen gevonden van de mammoet, de holenbeer, het rendier, de wolharige neushoorn e.a.
-Tevens werden kunstig gemaakte "Blattspitzen" gevonden uit het Mousteriaan vervaardigd door de Homo neanderthalensis.

Lothar Zotz

- In 1948 vindt de prehistoricus Lothar Zotz een beeldje op de buitenhelling tussen twee holen.
http://de.wikipedia.org/wiki/Lothar_Zotz

De Venus van Mauern
"die Rote von Mauern"
(h)= 72 mm

- Het beeldje uit kalksteen is gekleurd met rode oker en stelt een vruchtbaarheidssymbool voor.
De vorm is ietwat dubbelzinnig : de vulva is zoals steeds overgedimensioneerd uitgebeeld en het hoofd heeft de vorm van phallus.
- Het beeldje werd gedateerd op ca. 27 Ka

http://donsmaps.com/venusrotevonmauern.html
http://de.wikipedia.org/wiki/Venus_von_Mauern

Venus von Engen

Petersfels -site

- De site is een grot in een karstformatie (*) in het Brudertal nabij de stad Engen in het uiterste Zuiden van de deelstaat Baden Württemberg, Duitsland.
(*) De karstformatie wordt Petersfels genoemd naar de ontdekker Eduard Peters
http://www.andreas-utz.info/geologie.htm

- De grot werd ontdekt door de archeoloog Eduard Peters die er opgravingen deed van 1927 tot 1932.
De archeoloog Gerd Albrecht hernam de opgravingen van 1974 tot 1979
http://de.wikipedia.org/wiki/Eduard_Peters

Frauenidol vom Engen
(h= 38 mm)

- De Venus von Engen dat " das Frauenidol von Engen" wordt genoemd werd in 1928 gevonden.
Het is een gestyleerde uitbeelding van een vrouw waarin enkel het achterwerk sterk tot uiting komt.
Het werd gesneden uit git, een zwart amorf gesteente dat een hardheid heeft van 3-4 op de schaal van Mohs
http://nl.wikipedia.org/wiki/Git
http://nl.wikipedia.org/wiki/Hardheidsschaal_van_Mohs

- Het beeldje is ca. 15 Ka oud en stamt uit de Magdalenian periode (17-12 Ka) .
http://en.wikipedia.org/wiki/Magdalenian

- Tijdens de opgravingen werden nog een aantal stylistische afbeeldingen van een vrouwenfiguur gevonden die eveneens uit git waren gesneden.
Verschillende waren doorboord en konden als hanger gebruikt worden

Petersfels - diverse Venus figuren

Petersfels
- Venus figuur (15 Ka)
(h= 30 mm)

- Naast de Venus figuren werden talrijke sieraden uit git gevonden die meestal als hanger werden gebruikt

Petersfels
- egel

Petersfels
diverse sieraden

- Er werden werktuigen en gebruiksvoorwerpen gevonden die vervaardigd waren uit het gewei van rendieren.

Petersfels

- benen werktuigen (15 Ka)

Petersfels

- fluitjes uit rendiergewei (15 Ka)

Petersfels
- "Bâton de commandement" uit rendiergewei 14 Ka

http://en.wikipedia.org/wiki/B%C3%A2ton_de_commandement

- De stenen werktuigen bestonden vooral uit lemmeten, graveerders en schrapers.

Petersfels
- diverse graveerders 15 Ka

Petersfels
- diverse schrapers 15 Ka

Petersfels
- diverse lemmeten 15 Ka

- Naast de sieraden uit git werden ook geperforeerde schelpen aangetroffen die dienst konden doen als halssnoer.

Petersfels

- geperforeerde schelpen

Petersfels

- gegraveerde oker

http://donsmaps.com/petersfels.html
http://www.visual-arts-cork.com/prehistoric/venus-of-engen.htm#discovery
http://de.wikipedia.org/wiki/Petersfels

Venus de Monruz

Dame de Monruz
(h= 16 mm)

- De gestyleerde Venus van Monruz die " la Dame de Monruz" wordt genoemd, werd in 1990 gevonden tijdens werken aan de A5 autoweg in Monruz, een sector van de stad Neuchâtel, Zwitserland.

- Het beeldje werd gemaakt om als hanger te dienen en is gesneden uit git.
Het stamt uit het Magdalenian is ca. 15 Ka oud.

- Het lijkt zo sterk op het "Frauenidol von Engen" dat het mogelijk door dezelfde kunstenaar werd gemaakt en eventueel verhandeld (*) werd.
(*) Afstand Monruz-Engen is ca. 150 km

http://donsmaps.com/venusmonruz.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Venus_of_Monruz
http://www.visual-arts-cork.com/prehistoric/venus-of-monruz.htm

**** Info****

Evolutietheoriën

Migratie kaart

http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=tracking-y-chromosomes-through-time
http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_4.htm
http://www.mun.ca/biology/scarr/Human_diversity.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Recent_African_origin_of_modern_humans
http://en.wikipedia.org/wiki/Multiregional_origin_of_modern_humans

Dateringsmethodes

* ESR : (Electron Spin Resonance) is een spectroscopische techniek om vrije radicalen te detecteren.

Straling veroorzaakt na een lange periode de vorming van vrije radicalen in het tandglazuur. Met ESR-spectroscopie worden de vrije radicalen gedetecteerd en mits kalibratie kan de ouderdom van de tanden bepaald worden.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Elektronspinresonantie

* Radiometric dating : Radiometrische datering die steunt op het radioactief verval van natuurlijke isotopen met o.a. U/Pb, U/Th, Ar40/Ar39, U238/U234, C14 ...

http://nl.wikipedia.org/wiki/Radiometrische_datering

* Fission Track Dating : Radiometrische datering die steunt op de analyse van de splijtingsporen die U238 bij zijn verval achterlaat in kristallen of vulkanisch glas. Voorwaarde is dat de kristallen voldoende U238 bevatten.( Zr bevat voldoende U238 )

De Fission Track Methode (FTM) wordt gebruikt in een bereik van 0.1 - 20000 Ma om vulkanische erupties en artefacten te dateren.
http://en.wikipedia.org/wiki/Fission_track_datinghttp://www.minpet.ugent.be/fission.htm

* Accelerated Mass Spectrometry : Wordt toegepast indien uiterst weinig materiaal beschikbaar is (< 1 mg). De C14 isotopen worden via de massaspectrometer afgezonderd zodat voldoende materiaal beschikbaar is.
http://archaeology.about.com/od/amthroughanterms/g/ams_radiocarbon.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Accelerator_mass_spectrometry

* Amino Acid Dating : Aminozuren zijn optisch actief (d & l configuratie). Enkel het
l -Aminozuur komt voor in levende organismen. Na afsterven ontstaat er na verloop van tijd door racemisatie een racemisch mengsel van d- en l- Aminozuren. De verhouding d/l is een maat voor de ouderdomsbepaling.
http://en.wikipedia.org/wiki/Amino_acid_dating

* Fluorine dating : Relatieve datering door meten van het gehalte aan F- verbindingen (Fluoriden) in beenderen. Beenderen nemen Fluor op uit het grondwater waarna zich F-verbindingen vormen die accumuleren in de beenderen. Het gehalte is een relatieve maat voor de ouderdom m.a.w. bij verschillende beenderen kan bepaald worden " ouder dan "

http://nl.wikipedia.org/wiki/Radiometrische_datering

* Oxygen Isotope Stage : is een onderdeel van chronostratigrafie d.i. het dateren van gesteenten.
De methodiek is gebaseerd op het feit dat de 3 isotopen van Zuurstof (99.759% O16, 0.0374% O17, 0.2039% O18) in een bepaalde verhouding aanwezig zijn onder een gebonden vorm in water (H2O).
Er bestaat een evenwicht tussen de gehaltes aan isotopen in de atmosfeer (waterdamp) en de oceanen.
Bij het verdampen wordt dit evenwicht verbroken omdat water met het O16 isotoop gemakkelijker verdampt dan water met de zwaardere isotopen. Wanneer het regent wordt het evenwicht hersteld.
In de ijstijden daarentegen valt op de hogere breedten de neerslag onder de vorm van sneeuw die overgaat in ijs en niet terugvloeit naar de oceanen , waardoor het evenwicht voor langere tijd verbroken wordt : de oceanen bevatten in de ijstijden meer O18 dan in de warmere periodes.
Deze gewijzigde verhouding vindt men terug in het CaCO3 waaruit het skelet is opgebouwd.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Marine_Isotope_Stage
http://en.wikipedia.org/wiki/Cosmogenic_nuclide

geel = gematigd klimaat
bauw = ijstijden

* Thermoluminescence : dateringsmethode die gebaseerd is op het feit dat kristallijne structuren in sedimenten worden " aangeslagen" door de achtergrondstraling.

Wanneer de sedimenten tijdens de meting worden verhit zenden ze een zwak lichtsignaal uit proportioneel met de, in de loop der tijden, ontvangen straling.
http://en.wikipedia.org/wiki/Thermoluminescence_dating

* Optically Stimulated Luminescence : OSL is afgeleid van de thermoluminescence, maar i.p.v verhitting worden de sedimenten gestimuleerd door licht.
http://en.wikipedia.org/wiki/Optically_stimulated_luminescence

* Paleomagnetisme : Paleomagnetisme is de meting van de richting van het magnetisch veld in gesteenten. Omdat het aardmagnetisch veld in de loop der tijden regelmatig omkeerde kan het als ruwe datering gebruikt worden.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Omkering_van_het_aardmagnetisch_veld
http://en.wikipedia.org/wiki/Paleomagnetism

* Cosmogenic dating steunt op de meting van de isotopen Be10 en Al 26 die uit het SiO2 van het kwartshoudend gesteente zijn ontstaan door kosmische straling. De hoeveelheid van die isotopen geeft in combinatie met hun radioactief verval een maat voor de duur dat het gesteente werd blootgesteld of werd bedekt na de blootstelling aan de kosmische straling.

http://en.wikipedia.org/wiki/Surface_exposure_dating
http://en.wikipedia.org/wiki/Cosmogenic_nuclide
http://www.antarcticglaciers.org/glacial-geology/dating-glacial-sediments-2/cosmogenic_nuclide_datin/
http://www.landforms.eu/cairngorms/cosmo.htm

* TIMS analyse
Bij een TIMS analyse (Thermal Ionisation Mass Spectrometry) wordt de vorming van ionen thermisch gestimuleerd. De ionen worden door de massaspectrometer gescheiden. De ratio van de verschillende isotopen is een maat voor de ouderdom.
http://serc.carleton.edu/research_education/geochemsheets/techniques/TIMS.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Thermal_ionization_mass_spectrometry

* DNA clock
(*) "DNA clock" of het tijdsverloop voor het optreden van een mutatie in het mtDNA is een maat voor de ouderdom. Over die maat is men het nog niet eens.
http://www.nature.com/news/studies-slow-the-human-dna-clock-1.11431
http://scitechdaily.com/improved-estimates-of-dnas-mutation-rate-paint-clearer-picture-of-human-prehistory/

* Magnetostratigrafie is het relatief dateren van gesteentelagen aan de hand van het magnetisme in die gesteentelagen. Magnetostratigrafie maakt gebruik van de omkeringen van het aardmagnetisch veld die in de loop van de geologische geschiedenis plaatsvonden
http://en.wikipedia.org/wiki/Magnetostratigraphy